ŞİMDİYE DEK DÜNYAYA ÇARPAN EN PARLAK GALAKTİK PARLAMA
Robert Roy Britt
Senior Science Writer
18 Şubat, 2005
Galaksinin ortasındaki dev bir patlama o kadar çok güç paketledi ki, Aralık ayında Dünya’nın üst atmosferini değiştirdi, astronomlar Cuma günü bildirdiler.
Güneş sistemimizin ötesinde bu kadar parlak gelen başka püskürme bilinmiyor.
Ancak, Süpermenin X – ışını görüşüne sahip olmadıkça bunu görememiş olabilirsiniz : Gamma ışınlarında, dolunayın görünür ışığının yansımasının parlaklığına eşdeğer bir olay.
Patlama yaklaşık 50,000 ışık – yılı uzaklıktan kaynaklandı ve 27 Aralıkta keşfedildi. Bir ışık – yılı bir yılda ışığın yolculuk yaptığı mesafedir, yaklaşık 6 trilyon mil ( 10 trilyon kilometre).
Magnetar olarak bilinen özel bir nötron yıldızı türü şamataya (karışıklığa) neden oldu. Bu hızlı – dönen, yoğun ölmekte olan yıldızsı – bir şehirden büyük değil – patlamaları tetikleyen yoğun manyetik alanları yaratır. Los Alamos Ulusal Laboratuarından David Palmer, patlamanın, tanık olunan diğer benzer patlamalardan 100 kat daha güçlü olduğunu söyledi, David Palmer olayı çeşitli teleskoplar ile görüntüleyen dünyadaki bir çok araştırmacıdan biridir.
“Bu 10 ışık – yılı yakınımızda olsaydı, atmosferimize çok ciddi hasar verirdi ve muhtemelen kitlesel bir yok oluşa neden olurdu” diyoe Harvard – Smithsonian Astrofizik Merkezinden Bryan Gaensler.
Ancak, üzülecek kadar yakın olan magnetarlar yok, diyor Gaensler ve başka iki astronom. Ama fırtınanın kuvveti ölmekte olan yıldızların yetenekleri ile ilgili onları şaşırttı, ayrıca yıldızsı patlamaları tarafından geçmişte türlerin nesillerinin tükenip tükenmediğini merak ediyorlar.
Tsunami Bağlantısı
Bir çok okuyucu, magnetar patlamasının Aralık ayındaki tsunami ile ilgili olup olmadığını merak ediyor. Bilim adamları böyle bir bağlantı kurmadılar. Patlama Dünya’nın iyonosferini etkiledi, Dünya’nın iyonosferi güneşin aktivitesindeki değişimlerden rutin olarak büyük boyutlarda etkileniyor.
‘Ömürde bir kez’
Güneş bizden 8 ışık – dakikası uzaklıkta olan orta – yaşlı bir yıldızdır. Magnetar patlaması ile karşılaştırılınca kozmik olarak acınacak şiddetlenmeleri rutin olarak Dünyanın koruyucu manyetik alanını etkiliyor ve atmosferimizi değiştiriyor, gece gökyüzünü aurora olarak adlandırılan renkli ışıklar ile aydınlatıyor.
Güneş fırtınaları ayrıca Dünya’Nın iyonosferinin şeklini değiştiriyor, iyonosfer atmosferin 80 km üzerinde olan bir bölge, burada gaz o kadar ince ki elektronlar atomlardan ve moleküllerden çıkabiliyor – bunlar iyonlaşıyorlar – ve kısa periyotlarda serbeste gezinirler. Güneş radyasyonundaki dalgalanmalar iyonosferin genişlemesine büzülmesine neden olur.
“Gamma ışınları iyonosfere çarptı ve daha fazla iyonlaşma yarattı, iyonosferi genişletti.” diyor NASA’nın gamma – ışını gözlemcisi Swift gözlemevinin bilim adamı Neil Gehrels.
Gehrels bir e – mail görüşmesinde, etkinin solar – indüklemesi aksatmasına benzer olduğunu, ama etkinin “büyük bir güneş parlamasından daha küçük” olduğunu söyledi.
Yine de, bilim adamları bir magnetarın o kadar uzaktan iyonosferi değiştirebilmesine şaşırıyorlar.
“O biz erişebilir ve omuzlarımıza dokunabilir”, gerçekten kozmosla bağlantılı olduğumuzu hatırlatıyor” diyor IPS Avustralya’dan Phil Wilkinson.
“Bu ömürde bir seferlik bir olay” diyor Ingilteredeki Southampton Üniversitesinden Rob Fender. “Galaksimizin diğer tarafında, saniyenin onda biri sürede güneşin 100,000 yılda yaydığından daha fazla enerji salıveren 20 kilometre genişliğinde bir obje gözlemledik.”
Bazı araştırmacılar yüzlerce milyon yıl önce benzer bir patlamanın Dünyanın atmosferini değiştirmesinin sonucu bir veya daha çok kitlesel yok oluşların olmuş olabileceğini speküle ediyorlar. Ancak, bu fikri destekleyecek sağlam kanıtlar yok. Ama astronomlar Güneşin geçmişte yıldızlara daha yakın olmuş olabileceğini söylüyorlar.
CFA’nın bildirisine göre, Dünyanın 10 ışık – yılı uzağındaki benzer bir patlama “ozon tabakasını” tahrip eder, “ani iklim değişikliklerine ve artan radyasyondan dolayı kitlesel ölümlere neden olurdu”
“Bilinen magnetarların hiç biri bize 4,000 – 5, 000 ışık yılından yakın değil” diyor Gaensler. “Bu çok güvenli bir mesafedir”
Bir Gizemin Nedeni
Araştırmacılar patlamanın neden bu kadar inanılmaz olduğunu tam olarak bilmiyorlar. SGR 1806-20 isimli yıldız, kendi etrafında her 7.5 saniyede bir kez döner ve evrendeki başka herhangi bir objeden daha güçlü olan bir manyetik kalan ile çevrelenmiştir.
“Objenin yüzeyindeki bir ‘starquake’ (yıldız depremi) sırasında çok büyük bir manyetik enerji salıverilmesi görebiliriz” diyor Manchester Üniversitesinden Maura McLaughlin.
Gamma ışınları X – ışınlarını, görünür ışığı ve radyo dalgalarını da kapsayan elektromanyetik spektrumda radyasyonun en yüksek formudur.
Patlama Avustralya’daki teleskoplar ve Avrupa uyduları ile birlikte Ulusal Bilim Vakfının radyo teleskopları ile kaydedildi.
Patlamanın Ayrıntıları
Bir nötron yıldızı bir zamanlar güneşten çok daha yoğun olan bir yıldızın kalıntısıdır. Bunların nükleer yakıtı tükendiği zaman, bir süpernova olarak patlarlar. Kalan yoğun çekirdek Güneşten hafifçe daha yoğundur, ancak 20 km.den daha fazla olmayan bir çapa sahiptirler.
Miyonlarca nötron yıldızı Samanyolu Galaksisini doldurur. Bunların bir düzinesi ultra – manyetik nötron yıldızlardır – magnetarlar. Bunun birinin etrafındaki manyetik alan 1,000 trilyon gauss’tur, Ayın uzaklğının yarısı mesafede bir kredi kartından bilgi çıkartacak (alacak) kadar yeterince güçlü.
Bilinen magnetarlardan, dört tanesi soft gamma tekrarlayıcıları veya SGRler olarak adlandırılır, çünkü bunlar gelişigüzel parlarlar ve gamma ışınları salarlar. SGR1806-20 deki parlama 10,000 trilyon trilyon trilyon gücü serbest bıraktı.
27 aralıktaki inanılmaz olay ile karşılaştırılınca, soft gamma tekrarlayıcısından şimdiye dek görülen diğer en büyük parlama çok önemsizdi” diyor Gaensler.